ابوالحسن ترکیتُرْکی، ابوالحسن علی بن بَکْمَش بن عبدالله عِزّی معروف به فخر ترکی ( ربیع‌الاول ۵۶۳- شعبان ۶۲۶/ دسامبر ۱۱۶۷- ژوئیۀ ۱۲۲۹)، ادیب و عالم نحوی بود. ۱ - شناخت اجمالیپدرش از وابستگان عزالملک وزیر سلطان برکیارق سلجوقی بود که پس از قتل او در واسط به بغداد رفت و در خدمت مجدالدین بن صاحب ، استاندار خلیفه درآمد. [۱]
ابن نجار، محمد، ذیل تاریخ بغداد، ج۳، ص۲۲۲، به کوشش قیصر فرح، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸-۱۴۰۶ق.
[۲]
ابن فوطی، عبدالرزاق، تلخیص مجمع الآداب، ج۴، ص۲۳۷، به کوشش مصطفی جواد، دمشق، ۱۴۱۶ق.
[۳]
جواد، مصطفی، تعلیقات بر تکملة اکمال الاکمال، ج۱، ص۵۷، (نک: هم، ابن صابونی).
ازینرو وی به عِزّی هم مشهور است.بکمش در دهم ربیع الاول ۵۶۳ در بغداد زاده شد [۴]
ابن نجار، ذیل تاریخ بغداد، ج۱۸، ص۱۵۱، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۵]
عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری، التکملة لوفیات النقلة، ج۳، ص۲۴۸-۲۴۹، چاپ بشّارعوّاد معروف، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۶]
ابن فُوَطی، مجمع الا´داب فی معجم الالقاب، ج۳، ص۷۲ ـ ۷۳، چاپ محمدالکاظم، تهران ۱۴۱۶.
و در همان‌جا نحو عربی و نیز قرآن را فرا گرفت، حتی گفته‌اند آن‌را در ۵۵ روز حفظ کرد.وی پس از تکمیل آموزش‌های رایج قرآنی به تعلیم قرآن به کودکان مشغول شد. ۲ - مشایخاو در بغداد از ابوبکر حازمی ، ابوالفتح ابن شاتیل و دیگران حدیث شنید [۷]
ابن صابونی، محمد، تکملة اکمال الاکمال، ج۱، ص۵۸، به کوشش مصطفی جواد، بغداد، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۷م.
[۸]
ابن نجار، محمد، ذیل تاریخ بغداد، ج۳، ص۲۲۲، به کوشش قیصر فرح، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸-۱۴۰۶ق.
[۹]
منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، ج۳، ص۲۴۹، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۱۰]
ابن فوطی، عبدالرزاق، تلخیص مجمع الآداب، ج۴، ص۲۳۸، به کوشش مصطفی جواد، دمشق، ۱۴۱۶ق.
پس از آن به دمشق رفت، اگرچه تاریخ این سفر در منابع ذکر نشده، اما از آن‌جا که ابن نجار از سفر مجدد او به بغداد در ۶۰۹ق/۱۲۱۲م یاد کرده، [۱۱]
ابن نجار، محمد، ذیل تاریخ بغداد، ج۳، ص۲۲۲، به کوشش قیصر فرح، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸-۱۴۰۶ق.
می‌بایست لااقل چندسالی قبل از این تاریخ به دمشق رفته باشد.۳ - تبحر در علوم ادبیترکی در دمشق صاحب ثروت و مکنت شد و برای تکمیل تحصیلات خویش به مصاحبت ابوالیمن کندی درآمد و نزد همو بود که در علوم مختلف ادبی تبحر یافت و سرانجام در همان‌جا درگذشت. [۱۲]
ابن نجار، محمد، ذیل تاریخ بغداد، ج۳، ص۲۲۳-۲۲۴، به کوشش قیصر فرح، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸-۱۴۰۶ق.
[۱۳]
ابن صابونی، محمد، تکملة اکمال الاکمال، ج۱، ص۵۷-۵۹، به کوشش مصطفی جواد، بغداد، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۷م.
۴ - ویژگیهاترکی در شعرشناسی و علوم ادبی به ویژه نحو مهارت یافت، به گونه‌ای که به او ابوالحسن نحوی می‌گفتند. [۱۴]
عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری، التکملة لوفیات النقلة، ج۳، ص۲۴۹، چاپ بشّارعوّاد معروف، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۵]
ابن فُوَطی، مجمع الا´داب فی معجم الالقاب، ج۳، ص۷۲ ـ ۷۳، چاپ محمدالکاظم، تهران ۱۴۱۶.
[۱۶]
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۵، ص۸۸.
بکمش در ۶۰۹ به بغداد بازگشت و با ابن نجار دیدار کرد. ابن نجار [۱۷]
ابن نجار، ذیل تاریخ بغداد، ج۱۸، ص۱۵۲، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
او را به زیرکی و خوش خلقی و مهرورزی ستوده است.ترکی به مصر هم سفر کرد [۱۸]
عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری، التکملة لوفیات النقلة، ج۳، ص۲۴۹، چاپ بشّارعوّاد معروف، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
و در ۳۰ شعبان ۶۲۶ در دمشق درگذشت. [۱۹]
ابن نجار، ذیل تاریخ بغداد، ج۱۸، ص۱۵۲، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۵ - آثارابن نجار و ابن فوطی که شانزده سال پس از مرگ ترکی زاده شده است هیچ تألیفی را به او نسبت نداده‌اند. ابن نجار [۲۰]
ابن نجار، ذیل تاریخ بغداد، ج۱۸، ص۱۵۲، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
چهار بیت شعر را که ترکی درباره خود سروده، آورده است.منذری [۲۱]
عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری، التکملة لوفیات النقلة، ج۳، ص۲۴۹، چاپ بشّارعوّاد معروف، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
می‌گوید که ترکی شعر می‌سروده و کتابی درباره عروض داشته است. به گفتۀ همو ترکی سفری نیز به مصر داشته است.سیوطی [۲۲]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج۲، ص۱۵۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
نیز گفته که ترکی کتابی در عروض تألیف کرده و سپس شش بیت از سروده‌های او را آورده است.حاجی خلیفه در کشف الظنون، کتاب‌های تحفة العشاق [۲۳]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۳۷۰،
غایة اللذّات فی شرح الهوی [۲۴]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۲، ستون ۱۱۹۳.
مُنی القلوب یا منیرالقلوب [۲۵]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۲، ستون ۱۸۸۸.
و نزهة الناظر [۲۶]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۲، ستون ۱۹۴۸.
را به او نسبت داده، ولی موضوع هیچیک را مشخص نکرده است.بغدادی [۲۷]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، ستون ۷۰۶.
علاوه بر آن‌ها، کتاب دیگری را به نام مختارالقلوب از تألیفات وی دانسته است.ظاهراً هیچیک از آثار او چاپ نشده است. آنچه از او باقی‌مانده تنها ۶ بیت شعر است که ۴ بیت آن را یاقوت آورده، [۲۸]
ابن نجار، محمد، ذیل تاریخ بغداد، ج۳، ص۲۲۳-۲۲۴، به کوشش قیصر فرح، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸-۱۴۰۶ق.
دو بیت دیگر را نیز صفدی نقل کرده است. [۳۰]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۳۷۰.
[۳۱]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۱۹۳.
[۳۲]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۶۲۴.
[۳۳]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۸۸۸.
[۳۴]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۹۴۸.
۶ - فهرست منابع(۱) ابن صابونی، محمد، تکملة اکمال الاکمال، به کوشش مصطفی جواد، بغداد، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۷م. (۲) ابن فوطی، عبدالرزاق، تلخیص مجمع الآداب، به کوشش مصطفی جواد، دمشق، ۱۴۱۶ق. (۳) ابن نجار، محمد، ذیل تاریخ بغداد، به کوشش قیصر فرح، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸-۱۴۰۶ق. (۴) جواد، مصطفی، تعلیقات بر تکملة اکمال الاکمال (نک: هم، ابن صابونی). (۵) حاجی خلیفه، کشف. (۶) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۵م. (۷) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش احمد ارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، ۱۴۲۰ق/۲۰۰۰م. (۸) منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالحسن ترکی»، ج۱۵، ص۵۸۹۴. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «علی بن بکمش ترکی»، شماره۳۴۸۲. |